Wat eet de boomvalk?

Vogels
Het hoofdvoedsel van de boomvalk tijdens het verblijf in Nederland bestaat uit vlees, voornamelijk van vogels.
boomvalk met vogelvrouw

roepend nadert het vrouwtje met een onthoofd vogeltje in een klauw

Insecten

Libellen, maar ook juffers, kevers, langpootmuggen, vliegen, vliegende mieren en dag- en nachtvlinders verdwijnen in boomvalkenmagen. En daarbovenop alles wat ze in hun winterkwartieren aan insecten kunnen bemachtigen. Onderzoekers hebben in de braakballen van een boomvalkpaar wel eens resten van 700 verschillende insecten vastgesteld.

In Nederland zijn er niet genoeg insecten om als hoofdvoedsel te kunnen dienen, zeker geen grote. Daarom bestaat het hoofdvoedsel dus uit vlees. Dit geldt zeker bij terugkomst uit Afrika, tijdens het broeden en bij het voeren van de jongen. In de weken voordat de eieren gelegd worden brengt het mannetje vrijwel alleen vlees naar het vrouwtje, om haar van voldoende proteïnen te voorzien voor de wekenlange zit op de eieren (opvetten).

In sommige insecten zit evenveel eiwit als in vogelvlees (per gewichtseenheid). Maar om dezelfde hoeveelheid te scoren moeten er voor elk stukje vlees honderden insecten worden gevangen, die alle ook nog eens variëren in eiwitgehalte. Het is duidelijk dat het veel minder energie kost om 1 vogel te vangen, dan honderden insecten (die er ook nog eens in die hoeveelheden moeten zijn).

Ook kost het meer energie om de jongen met insecten te voeren. Onderzoekers in Zuid_Rusland hebben vastgesteld dat boomvalken iedere dag tussen de 120 en 170 keer naar het nest moesten komen om de jongen te voeren toen ze dat alleen met insecten deden. Dit tegen 2 à 3 keer per dag met vogelprooien.

Op dagen dat er een overvloed aan insecten is, zoals tijdens termietenzwermen in hun winterkwartieren, eten de boomvalken zich vol. Om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen moet het dieet zelfs dan worden gecompleteerd met vlees.

De uitgevlogen jongen leren vrijwel meteen na uitvliegen om op insecten te jagen. Bij hoge uitzondering vangt een jonge boomvalk zelfstandig een (jonge) vogel. Naar de huidige stand van de wetenschap zijn dat echter incidenten. Door het vangen van insecten oefenen de jonge vogels hun oog-klauwcoördinatie, waarmee ze uiteindelijk in staat moeten zijn om tijdens de trek hun eigen kostje bij elkaar te vangen. Het vermoeden bestaat trouwens dat ze ook tijdens de trek nog door het mannetje bijgevoerd worden.

In de eerste weken van mei, als de boomvalken uit de winterkwartieren terug zijn, kun je grote groepen boomvalken op insecten zien jagen (in Nederland gaat het daarbij om gemiddeld maximaal 10 stuks). Kinderspel vergeleken bij wat er in Afrika gebeurt (zie verderop). Ook in het najaar zie je van die groepen. Dat zijn dan hele gezinnen, soms samen met rondzwervende boomvalken zonder territorium, meest vogels die het vorige jaar ter wereld kwamen, of trekvogels. Die groepen zie je trouwens niet overal, maar uitsluitend op geschikte locaties, zoals een bepaald vennengebied.

In droge en warme landen, waar jaarrond meer grote insecten aanwezig zijn, foerageren boomvalken veel meer en vaker op insecten dan in Nederland.

Boomvalken jagen in de late schemering/ vroege avond (soms zelfs bij een volle maan of een bron van kunstlicht). Ze jagen dan op vleermuizen, vogels en insecten.
Arjen de Haan (Drenthe) vond in 2017 tussen prooiresten delen van twee nachtvlinders.

jonge boomvalk vangt vlinder

Jonge boomvalk vangt vlinder

jonge boomvalk met gevangen atalanta

met een beetje goed kijken zien we een atalanta in de klauwen van deze jonge boomvalk

Insecten tijdens de trek

Niet alleen vogels trekken, maar ook insecten, zoals libellen- en vlindersoorten, die vaak op grote hoogte in massale aantallen passeren. Nog bij de broedplaatsen kunnen we boomvalken in de nazomer van deze vliegende provisiekast zien profiteren, maar natuurlijk doen ze dat ook tijdens de trek.

Afrika

In de Afrikaanse winterkwartieren bestaat het voedsel meer dan in Nederland uit insecten, zoals sprinkhanen, grote kevers, vlinders en libellen. Precies in de periode dat de boomvalken in Afrika overwinteren, komen daar grote termietenzwermen voor, waar de boomvalken van profiteren. Boomvalken worden dan soms in grote groepen gezien (soms zelfs honderden individuen!) samen met andere insectenetende valken, zoals de Afrikaanse boomvalk (die net als onze boomvalk ook vogels eet).

Vleermuizen

Zoals ik hierboven al schreef, jagen boomvalken ook in de schemering. Ook tegen of in het donker jagen ze. Op dit tijdstip vangen ze gierzwaluwen, die vliegend op grote hoogte slapen, of nachtelijk trekkende zangvogels of vogels die zich massaal verzamelen bij slaapplaatsen, zoals boerenzwaluwen bij rietvelden, en insecten. Op of bij boomvalknesten worden ook regelmatig vleermuisresten gevonden.

Muizen

Zoals op de pagina 'jacht' besproken bij ‘kleptoparasitisme’ en ‘bidden’.

Reptielen

In sommige landen vormen reptielen, zoals hagedissen, het voornaamste aandeel in de prooien. In Nederland is dat uiteraard niet aan de orde.

Prooigrootte/gewicht

Het is niet eenvoudig om prooiresten van boomvalken te verzamelen. Bij andere roofvogelsoorten zijn op en onder het nest prooiresten te vinden. Niet bij boomvalken. Die plukken hun prooi op een hoge post, in boom of mast, zodat identificeerbare vogeldelen (veren) wegwaaien. Hun braakballen zijn klein en bevatten bijna uitsluitend resten van insecten. Vleermuisresten zijn soms wel in het nest aanwezig.

dwarrelend prooiveertje gierzwaluw

neerdwarrelende handpen van een geplukte gierzwaluw

De grootte/ het gewicht van de prooien loopt uiteen van klein (formaat pimpelmees) tot middelgroot (lijster, grote bonte specht). Er zijn zelfs meldingen van houtsnip en Turkse tortel en zelfs is wel eens een jonge sperwer in de klauwen van een boomvalk gezien, maar dat zijn uitschieters. Arjen de Haan, een ervaren vogelaar en boomvalkenspotter uit Drenthe zag in 2015 een boomvalk met een kievit in de klauwen.

Mijn eigen waarnemingen betreffen spreeuw, (gier)zwaluw, koolmees, pimpelmees, huismus, grasparkiet, putter en veel ondefinieerbaar vanwege de afstand (maar altijd kleiner dan spreeuw).

boomvalk met gierzwaluw

hier is de prooi overduidelijk een gierzwaluw

boomvalk met gevangen grasparkiet

en hier een grasparkiet...

Boomvalken doden hun prooi nadat die gepakt is met een beet van de snavel in achterhoofd of nekwervel van hun prooi, meestal in de vlucht. Speciaal voor dit doel heeft een valkensnavel halverwege een scherpe verdikking, de valkentand. Dit in tegenstelling tot havik en sperwer, die lange nagels hebben en hun prooi langzaam dood knijpen, zittend op de grond.
Tijdens het willen doodbijten van een te grote prooivogel, die in de lucht spartelt en snavelhakt, zou een boomvalk makkelijk verwond of het verenpak beschadigd kunnen raken. Daarbij kost het veel energie om zo’n grote prooi te controleren, te doden en te vervoeren. Hun voorkeur voor kleinere prooien zal hiermee te maken hebben.

Omdat boomvalken meestal in de open ruimte jagen, zijn hun prooivogels meestal ook vogels van de open ruimte (tijdens de vogeltrek komen daar ook soorten voor die normaal in de beschutting blijven, zodat ook bijvoorbeeld een heggenmus wel eens gepakt wordt).

Bij voorkeur pakt de boomvalk jonge vogels. Die zijn nog niet zo behendig in wegvluchten en ontberen de ervaring om op tijd gevaar te detecteren. Boomvalken zijn echter zo snel en wendbaar dat ze ook volwassen vogels te vlug af kunnen zijn. Dat kost echter meer energie en daar gaan roofdieren zuinig mee om.

Voorraadkamers/ food caching

Boomvalken (en sommige andere roofvogels) verstoppen gevangen prooien voor later gebruik.

Mogelijke verklaringen voor dit gedrag zijn:

  • De valken profiteren van momenten van overvloed. Vangen ze op een bepaalde dag snel en eenvoudig veel prooien, dan bewaren ze die voor latere, schaarse tijden. Niet iedere boomvalk kan even goed jagen. Goede jagers zullen sneller prooioverschotten opbouwen dan mindere jagers.
  • Mannetjes boomvalken zijn simpelweg geprogrammeerd om met het vorderen van het broedseizoen de prooiaanvoer te verhogen om de jongen te kunnen voeden. Ook als er geen jongen blijken te zijn of erg weinig. In 2015 bijvoorbeeld was er bij een van ‘mijn’ koppels geen nageslacht (oorzaak onbekend), maar bleef het mannetje toch prooien aanvoeren.
    Een stel in 2019 stopte heel frequent prooien weg. Ze hadden namelijk een groot overschot, omdat een van hun twee nestjongen door kraaien was weggeroofd, en er nog maar een mond te voeden was.
  • Het weer. Uit mijn praktijk: voorafgaand aan de dag dat er veel prooien werden bewaard, regende het hard en langdurig. Op die dagen kon er niet gejaagd worden of was het aanbod aan prooivogels laag, omdat deze voor het slechte weer schuilden. Werd dit gemis met extra aanvoer gecompenseerd?

Een combinatie van al deze redenen kan ook. Zolang de techniek nog niet zo ver is dat wij in de denkwereld van de boomvalk kunnen infiltreren, blijft het gissen.

foodcache voorraadkamer

een voorbeeld van zo'n 'food cache'; twee pootjes steken uit

Prooioverdrachten

Vanaf het begin van de balts tot ver na het uitvliegen van de jongen is het vooral het mannetje dat jaagt.
Prooien die het mannetje niet zelf eet, geeft hij aan het vrouwtje. Dat wordt een prooi-overdracht genoemd.

Meestal prepareert het mannetje de prooi al in de buurt van de plek waar hij deze gevangen heeft. Hij verwijdert de kop en bijna alle veren. Als hij met de prooi komt aanvliegen, zie je vaak niet meer dan een grijs bolletje met poten en een bloederig gat waar eerst de kop zat. De kop eet hij met hersens en al op. Soms laat het mannetje de kop echter zitten en eet het vrouwtje deze en de erin liggende hersens op. Hersens hebben een bijzonder hoge voedingswaarde.

Overdracht van prooien in de baltstijd

Het brengen van prooien is naast voedselvoorziening onderdeel van de balts. Het bevordert de verbondenheid van de vogels die de rest van het broedseizoen als een goed team moeten functioneren. Het mannetje gebruikt prooien om in het gevlij te komen, maar ook om het vrouwtje vast te laten aansterken om de eieren te kunnen leggen en de lange zit op de eieren te kunnen volhouden.

Gang van zaken bij overdracht in de baltstijd/ baltsvoedering

Als een boomvalkman een prooi gevangen heeft en daarmee komt aanvliegen vanuit het jachtgebied, brengt hij een apart zangerig geluid voort. Deze prooiaankomstroep is een ijl, maar verdragend ‘wieee-wieee-wieee’ (op de pagina "Geluiden" is dit te beluisteren). Mensen die net als ik veel tijd bij boomvalken in het veld doorbrengen, weten bij het horen van dit geluid dat er spoedig een prooidragend mannetje in beeld zal komen en mogelijk ook het vrouwtje, dat de prooi van hem zal willen overnemen.

De overdracht gaat niet altijd hetzelfde.

Een paar voorbeelden:

Tijdens de balts.

De overdracht zal vaak nog een aantal minuten op zich laten wachten, omdat het mannetje eerst ergens met zijn prooi neerstrijkt. Wanneer hij er klaar voor is en uit het gedrag van het vrouwtje denkt op te maken dat dat ook voor haar geldt, al dan niet na heen-en-weer roepen (hij ‘pit-pit-pit’, zij een ‘wiee-wiee’-achtig bedelroepen), vliegt hij op, met de prooi in zijn klauwen. Hij vliegt naar een plek in de buurt van het vrouwtje. Daar neemt hij de prooi in de uiterste punt van de snavel en blijft naar voren gebogen zitten. In deze houding toont hij zijn rode broekveren aan zijn vrouwtje. Hij maakt een haast onderdanige indruk. Het mannetje roept bij dit alles voortdurend. Niet lang daarna komt het vrouwtje aangevlogen, ook roepend. Zij landt heel kort naast het mannetje, schuifelt naar hem toe en pakt met haar snavel de prooi van hem over. Soms landt ze niet, maar grist alleen de prooi weg, ook nu met haar bek. Soms blijft ze na de prooi te hebben gepakt nog enige tijd naast hem zitten, maar meestal vliegt ze met de prooi weg naar een andere plaats, waar ze de prooi verder plukt en opeet.

Deze manier van overdracht vindt dus plaats op een vaste post. De prooi gaat hierbij van snavel naar snavel. Zie onderstaande fotoserie van zo'n baltsvoedering. Klik erop voor meer detail.

Een voorbeeld buiten de baltstijd.

De overdracht buiten de baltstijd gebeurt in de regel in de lucht. Hoewel ik in mijn onderzoeksgebied de laatste jaren de tendens waarneem dat het ook buiten de baltstijd op een vaste post gebeurt. Mogelijk omdat een overdracht in de lucht de valken kwetsbaar maakt jegens slechtvalken, die steeds vaker ook in het broedseizoen verschijnen in de boomvalkterritoria. Zo'n overdracht gaat namelijk met veel geluid gepaard en beide boomvalken verkeren vlak ervoor en erna in een positie van traag vliegen, afremmen en zelfs stil hangen, en zijn op dat moment zeer kwetsbaar voor overrompeling door een slechtvalk


boomvalk met onthoofde prooi

man boomvalk met voorbereide prooi

Vervolgens vliegt het mannetje roepend naar de plek waar het vrouwtje zich bevindt. Meestal gaat ook zij nu op de wieken. Het geluid dat het mannetje hierbij voortbrengt, is een ijl 'wiee-wiee-wiee'. Tijdens het aanvliegen houdt hij de prooi in de klauwen. In de vlucht brengt hij de prooi naar de snavel. Op dat moment ziet en hoort hij het roepende vrouwtje al naderen. Zij roept ook, maar luider en sneller.
Heeft het mannetje de prooi eenmaal in het puntje van zijn snavel, dan mindert hij vaart en hangt een moment praktisch stil in de lucht (haast biddend). Precies op dat moment beweegt het vrouwtje haar bovenlichaam naar achteren, ook met geheven, fladderende vleugels, waardoor ze afremt. Haar poten schieten naar voren en ze grijpt daarmee de prooi uit de snavel van het mannetje. Afhankelijk van haar eindpositie kan ze zich ook zijwaarts draaien om haar poten in de richting van de prooi te kunnen werpen.
Onderstaand een complete fotoserie van een prooioverdracht in de lucht. Klik op de foto's voor meer detail.

Bovenstaande manier van overdragen is de meest algemene. Soms echter gaat ook in de lucht de prooi van snavel naar snavel, zoals dat gebeurt op een tak of balk. En soms ook wordt buiten de baltstijd een prooi op een vaste post overgedragen. Hoe vaak dit gebeurt verschilt per broedpaar. Feit is wel dat een prooioverdracht in de lucht een van de spectaculairste schouwspellen rond boomvalken is.

Prooioverdracht naar de uitgevlogen jongen

Als de jongen al uitgevlogen zijn, brengt het vrouwtje de prooien naar ze toe (na deze van het mannetje te hebben overgenomen). Soms vangt ze ook zelf prooien. Moeder valk landt in de boom of mast vlakbij het jong en geeft de prooi aan dit jong. Soms scheurt ze nog stukjes van de prooi af en voert het jong. Als de jongen weer wat groter zijn, landt ze op afstand van het jong en komt dit de prooi bij zijn moeder halen, in het begin eerder waggelend dan fladderend. Als er meer jongen zijn, komen er meer naar haar toe gewaggeld.

jonge boomvalk met bloederige prooi

een jonge boomvalk eet van zijn prooi

Na een paar weken kunnen de jongen al goed genoeg vliegen om zelf de prooi in de lucht over te nemen. De hiertoe benodigde vliegkunst en oog-klauwcoördinatie hebben ze geoefend door speelvluchten en door zelfstandig op insecten te jagen. Uiteindelijk zijn ze zo behendig dat ze luidruchtig bedelend op hun vader afvliegen. In veel gevallen komt dan nog steeds ook het vrouwtje op hem toegevlogen, neemt zij de prooi over en geeft die aan een van de jongen. Er zit geen vaste structuur in de wijze waarop de jongen een prooi in de lucht overnemen. Ze gebruiken hiervoor de ene keer hun snavel en de andere keer hun poten.

Op onderstaande foto's draagt het mannetje een muis over aan zijn jong. De muis werd kort daarvoor gekaapt van een torenvalk.

Klik op de foto's voor meer detail.

Prooioverdracht van juvenielen onderling

Naarmate de jongen beter leren vliegen, komt het voor dat de oudere jongen ook prooien aan hun broers of zussen overdragen. Daarbij gaat het om zelf gevangen insecten. Ook de mannetjes dragen soms prooien aan hun jongen over, dus zonder tussenkomst van het vrouwtje. Dat gebeurt met insecten, maar ook met vogelprooien, in de lucht. Meestal draagt het mannetje de prooi echter eerst over aan het vrouwtje, totdat zij aan aan het eind van het seizoen als eerste weg trekt.

De onderstaande foto's tonen een adulte boomvalk die een insect aan een jong overdraagt. Klik erop voor meer detail.